تپه دهانه غلامان

این تپه در فاصله 44 كیلومتری شهر زابل و 4 كیلومتری قلعه نو واقع شده است. دهانه غلامان تپه‌ای مصنوعی به ارتفاع 28 متر است كه در نزدیكی كوه خواجه، شهر سوخته و قلعه سام قرار دارد. پس از مدتی خاك‌برداری از این تپه، آثار ساختمانی عظیم، بناهائی مفصل و باشكوه و در مجموع شهر نسبتاً وسیعی نمایان شد. این بناها از گل خام است و آجر و سنگ در آنها به كار نرفته است و این عجیب نیست، چون در سیستان سنگ نایاب است و خاك سراسر این سرزمین را فرا گرفته است كه وقتی گل شود، مانند آجر سفت و سخت می‌شود.
در قسمت شمال غرب دامنه تپه دهانه‌ غلامان آثار یك معبد مربوط به دوران هخامنشی به ابعاد 54×54 متر كشف و خاك‌برداری شده است. در چهارگوشه این معبد چهار برج دیده‌بانی وجود داشت. این معبد در دو نوبت مورد استفاده قرار می‌گرفت و بنای آن دو طبقه بود. در قسمت شمال دهانه غلامان بنای بزرگ مستطیل شكلی دارای 45 اتاق اصلی و دو اتاق الحاقی كشف شده است. این بنا فقط یك ورودی در قسمت شرق دارد. پس از گذشتن از تنها در ورودی این بنا و وارد شدن به حیاط، از ورودی‌های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی داخل حیاط می‌توان وارد اتاق‌های اطراف شد. در داخل این بناهای عظیم ستون‌های قطوری به ابعاد 110×110 سانتی‌‌متر وجود دارد كه در قسمت شمال و جنوب 9 عدد و در مشرق و مغرب 7 عدد است. در بعضی قسمت‌ها ستون‌ها در دو ردیف است. مصالح ساختمانی در تمام ابنیه این شهر باستانی اكثراً از خشت است.
به جز آثار ذكر شده تعداد زیادی آثار سفالی و سنگ‌های آسیاب دستی و اشیاء كوچك چوبی و استخوان‌های گراز و چند اثر مُهر بر روی گِل و آثار ساختمانی نیز پیدا شده است.
ساختمان قدیمی دهانه غلامان مقر حاكم آن ناحیه بود كه در زمان هخامنشیان وسعت و آبادانی فراوانی داشت و چون در مرز شرق و نزدیك سرزمینی بود كه پیوسته بیم تاخت و هجوم اقوام صحراگرد از آن می‌رفت، همیشه حاكمی لایق و مدیر و مدبر و منسوب به دودمان شاه بر آنجا حكومت می‌كرد. خندقی به عرض حدود 30 متر (كه اینك با گل و لای پر شده) ویرانه‌های درون شهر را از تپه‌های بزرگ جدا می‌سازد. گِل و لای خندق تا پای تپه رسیده است. اطراف خندق پر از آجر است و به وسیله همین آجرها، علیخان سَنْجَرانی قلعه كنونی را بنا نموده است. این قلعه به نام پایگاه نادعلی معروف شده و بدین ترتیب مكان قدیمی، اسمی جدید یافته است.
علاوه بر بقایای شهرهای باستانی، تپه‌های متعددی در سطح استان وجود دارد كه بیشتر آنها احتمالاً از كانون‌های اولیه زیست جوامع انسانی بوده‌اند.

اهم این تپه‌های باستانی و تاریخی عبارتند از :
تپه‌های كلاتی بخشان، روباهك، مهتاب خزانه كوهك، میل مارد در سراوان مربوط به هزاره اول ق.م و تپه‌های سید میر عمر (بخش جالق)، تاسوكی (زابل) و سیاهبون (چا‌بهار).